Crkva Puž: Projekat modernizacije srpske sakralne arhitekture Funkcija i forma

Sakralna arhitektura neosporan je deo naše kulturne baštine – velik je broj manastira na spisku spomenika kulture u Srbiji, a prizor Dečana, Studenice, Gračanice ili Manasije neće vas ostaviti ravnodušnim, bez obzira na to da li ste vernik ili ne. Međutim, pomenute građevine uglavnom pripadaju srednjovekovnoj sakralnoj arhitekturi, dok su crkve koje se grade danas mahom njihove blede kopije. Bez namere da osporimo važnost tradicije za ovu vrstu arhitekture, cilj nam je da podstaknemo na razgovor o njenom kulturološko-istorijsko-umetničkom značaju. Ako u nama danas slika Mileševe budi asocijaciju na Srbiju u doba Nemanjića, da li će ljudi kroz 800 godina moći da smeste bilo koju od ,,savremenih” crkava u određen istorijski period, bez ikakvog predznanja o njoj?

Ovaj problem uvidela je i Jovana Jovičić, te je, pošto je završila studije arhitekture u Novom Sadu, rešenje ponudila u vidu master rada ,,Modernizacija srpske crkvene arhitekture” na Tehničkom fakultetu u Kelnu. Razgovarali smo sa Jovanom o njenom projektu i nestrpljivi smo da vam ga predstavimo.

Razvoj tradicionalnog stila

Jovani je crkvena arhitektura oduvek bila bliska, pa je, u saradnji sa mentorom na master studijama u Kelnu, uspela da ponudi prvi master rad i uopšte prvi projekat na ovom fakultetu koji se bavi srpskom pravoslavnom crkvom. Suština ovog projekta je u samom procesu, razvoju forme – razvoju srpskog tradicionalnog crkvenog stila –, a krajnji proizvod, Crkva Puž, čini oko 20% rada. Kako je Jovana došla do ove crkve?

Posmatrajući eksterijer i enterijer, zapažamo da ,,Puž” predstavlja originalnu obradu tradicionalnih obeležja pravoslavne crkve. Razlog je to što je  Jovana svoj rad zasnovala na analizi tradicionalne crkvene arhitekture, bez ikakve želje da odbacuje tradiciju. 

Funkcija i forma: inovativnost

Dakle, na samom početku važno je bilo definisati pravac u kome će ići ova crkva, i to sa 4 ključna aspekta: funkcija, forma, svetlosni koncept i konstrukcija i materijalizacija. Primarna funkcija ovde je kretanje vernika i crkvenih lica tokom liturgije Jovana Zlatoustog, koja se najčešće sprovodi. U procesu analize tog kretanja, Jovana zaključuje da su elementi poput bočnih apsida i priprata izgubili svoju primarnu funkciju u sadašnjem vremenu – ranije su se koristili  kao pevnice, mauzoleji, male kapele ili predviđena mesta za nekrštene. Delovi koje crkva mora da poseduje ostaju naos, u kome stoje vernici, i oltarski prostor koji uključuje oltar, đakonikon i proskomidiju.

Što se tiče forme, analiza 3 srednjovekovna stila sa naših područja  (raški, srpsko-vizantijski i moravski) bila je zahtevna jer svaki od njih nudi repertoar različitih rešenja: crkve bez integrisanog zvonika, to jest crkve sa zvonikom koji je fizički odvojen od ostatka građevine, crkve sa jednom ili pet kupola i crkve bez kupole, podužne crkve; oltar i oltarske prostorije uvek su orijentisani ka istoku, itd. Na osnovu ove analize Jovana definiše svoju crkvu: podužna crkva kao najčešći tip, sa jednim integrisanim zvonikom – lična preferencija autorke – i interpretacijom kupole, kao i varijacijom u visini.Time je (i uz pomoć svog mentora) dobila ,,genotip” crkve koji će poslužiti kao osnova za čak 25 prototipskih crkava koje je razvila. U početku su to uglavnom bile bazilike sa jednim zvonikom i interpretacijom kupole, ali je za svaku bilo ključno da ispunjava tri kriterijuma: da bude funkcionalna, prepoznatljiva kao srpska pravoslavna crkva i inovativna. Od njih 25, 6 je ispunilo sve kriterijume, a krajnji izbor pao je na Crkvu Puž jer forma talasa naglašava i funkciju unutrašnjosti.

Koncept svetlosti – u arhitekturi i njenom poimanju

Jovana je na ovom master radu intenzivno radila osam meseci, pa opet, priznaje da je i to malo za ovakav poduhvat i da postoje arhitektonski apsketi u radu koji se moraju detaljnije istražiti. Reč je, pre svega, o svetlosnom konceptu,  temi koja se može izučavati mesecima, jer svetlost igra veliku ulogu u verskim objektima, stvarajući atmosferu duhovnosti i sakralnosti. Master rad je predat sa Puž crkvom koja ima rupičaste otvore, što se može videti na renderu crkvenog broda. Međutim, Jovana se vraća na prvobitne ,,šliceve do poda” i često prikazuje tu verziju otvora jer, iako to nije posebno efektno rešenje, ipak je neka sigurna verzija koja omogućava da crkva bude dovoljno osevtljena unutra. 

Što se tiče freskopisa, on nije prikazan na priloženim fotografijama jer predmet ovog master rada nije bio enterijer. Kako Jovana navodi, enterijer je proizašao iz materijala, zidovi su definisani, ali freskografija zahteva posebne studije i ne može se obraditi kao usputna tema završnog dela rada. Ističe jedino da je ona kao arhitekta zamislila ovu crkvu sa ikonama koje vise sa zidova i plafona, bez enterijera oslikanog freskama. Freskografija je posebna tema, ništa manje bitna od arhitekture crkve. Današnja freskografija srpskih crkava ima isti problem kao i njihova arhitektura – nema razvoja stila.

Uprkos komentarima da je ovaj rad proizvod zapadnjačkog uticaja, i više je nego očigledno da Jovana uporište traži upravo u pravoslavnoj crkvenoj arhitekturi: ovo je projekat koji se bazira na razvoju tradicionalnog stila, a ne na rušenju tradicije. Međutim, zbog činjenice da se u Srbiji malo ljudi (ponajvise investitori i struka) bavi temom razvoja arhitekture, Jovana smatra da je realizacija ovog projekta u skorijoj budućnosti utopija, ali ističe da je bitno da ovakva resenja budu transparentna jer je to put do resavanja problema u danasnjoj srpskoj crkvenoj arhitekturi. 

Nedostatak literature poput studija slučaja na tu temu bio joj je problem i tokom izrade ovog projekta, gde joj je poslužio svega jedan doktorski rad profesora Mirka Stanimirovića (koji ju je, uzgred, prošle godine pozvao da ovaj projekat prezentuje studentima na arhitektonskom fakultetu u Nišu). Smatra da se stvari ne mogu promeniti preko noći, ali da razgovor i razmišljanje na tu temu mogu dovesti do promene u budućnosti. Mi verujemo da je razgovor koji je Jovana otvorila ovim master radom korak ka tom pomaku.

Tekst: Mila Milojević
Fotografije: Jovana Jovičić