Šetnja kroz Vračar Beograd 20. veka: od Pionirskog parka do Hrama Svetog Save
Tekst: Ekaterina Tolkačeva
Fotografije: Konstantin Kondrukhov
Istorijski deo Vračara građen je krajem 19. veka i u međuratnom periodu. Na osnovu modernističkih i neoklasičnih fasada zgrada, lako je zaključiti kako su u ovom periodu imućne osobe doživljavale lepotu. Zgodno je da započnete šetnju Vračarom iz centra grada, odakle će vas ulice pune znamenitosti odvesti duboko u simpatično stambeno naselje.
Pionirski park, sa pešačkim stazama, klupama i dečijim igralištem, nalazi se u samom centru političkog života Beograda. Sa jedne strane u njega gleda fasada zgrade parlamenta — Narodne Skupštine Republike Srbije (trg Nikole Pašića 13), dok se preko puta nalaze zgrade Starog i Novog Dvora. To su nekadašnji kraljevski dvorovi dve dinastije, Karađorđević i Obrenović, koje su provele 19. vek u borbi za presto.
Pre nego što je na vlast došla Komunistička partija, Pionirski park bio je deo kraljevske bašte. Komunisti mu nisu samo dodelili status javnog, već su ga i preuredili, kako ne bi bio orijentisan prema dvorovima, već prema Skupštini. Sada u Starom dvoru zaseda skupština grada, u Novom se nalazi rezidencija predsednika Srbije, a sam park je često početna tačka političkih protesta i šetnji.
Od onog ćoška parka gde se nalazi osmatračnica “Kamenje sa vrha Kajmakčalana” (spomenik je napravljen u čast jedne od bitnih pobeda srpske vojske u Prvom svetskom ratu) počinje Bulevar kralja Aleksandra. Bulevar je u 20. veku više puta menjao naziv: bivao je i Bulevar Oslobođenja, i Bulevar Revolucije. Savremeni naziv park nosi u čast poslednjeg kralja iz dinastije Obrenovića, svrgnutog i ubijenog 1903. godine.
Put ovde leži još od vremena Rimskog carstva. Vodio je od Singidunuma (tadašnji naziv Beograda) do Konstantinopolja (savremeni Istanbul). Počev od 19. veka, kada su u gradu polako nicala nova naselja, ova ulica postaje mesto aktivnog razvoja trgovine. Najstariji rezident Bulevara je poslastičarnica “Pelivan”, koja od četrdesetih godina 20. veka radi na samom početku ulice sa desne, parne strane.
Prva zgrada sa leve strane je monumentalna Glavna pošta, koja izlazi na Bulevar bočnom fasadom. Malo dalje je park Tašmajdan. Za vreme starih Rimljana ovde se nalazio kamenolom koji je nastavio sa radom i pod turskom vladavinom. Komplikovani sistem podzemnih praznina, nastalih zbog vađenja kamenja, korsitio se za vreme Prvog i Drugog svetskog rata kao skrivalište i skladište municije. Visoka crkva Svetog Marka na početku parka bila je izgrađena tridesetih godina prošlog veka.
Park se nastavlja duž Bulevara do Beogradske ulice. Posle raskrsnice nalazi se modernistička zgrada Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu i hotel “Metropol” (Bulevar kralja Aleksandra 69). Isprava je zgrada “Metropola” zamišljena kao najveći kongresni centar na Balkanu, koji je trebalo da grade dobrovoljci omladinskih radnih brigada Jugoslavije. Ali izgradnja nije krenula kako treba, koncept su revidirali, i 1957. godine se otvorio najelitniji hotel socijalističkog Beograda.
Ako skrenete desno u Beogradsku, a onda levo na sledećoj raskrsnici, u Krunsku ulicu, iznenada ćete se naći u okruženju simpatičnih vila. Imućni Beograđani su počeli da naseljavaju ovaj deo grada u 20. veku. U jednoj od vila (kuća Đorđa Genčića) se nalazi Muzej Nikole Tesle (Krunska 51). U muzejskim arhivima se čuvaju lične stvari, fotodokumenti i rukopisi naučnika, koje je iz SAD-a za Beograd poslao njegov sestrić, Sava Kosanović. Javna postavka ne sadrži previše eksponata: uglavnom su to modeli koji prikazuju suštinu Teslinih izuma, kao i urna sa njegovim prahom.
Nadomak muzeja, na uglu Krunske i Kralja Miilutina, možete napraviti pauzu u baru “Kultura” (Kralja Milutina 4) — prvom baru u Beogradu čiji su osnivači bazirali ceo koncept na kulturi koktela sa potpisom.
Krunskom stižete na pijacu Kalenić. To je najveća zelena pijaca u Beogradu. Izgrađena je 1926. na zemlji koju je gradu ostavio bogataš i pokrovitelj umetnosti Vlajko Kalenić. Osim tezgi sa farmerskim proizvodima, ovde ima i nekoliko redova sa polovnom robom.
Od Kalenić pijace do Hrama Svetog Save vode uzane uličice, u jednoj od kojih se nalazi galerija savremene umetnosti “Novembar” (Kursulina 22). Ovde se održavaju izložbe mladih umetnika koji eksperimentišu sa spojem umetnosti, nauke i tehnologija.
Hram Svetog Save se smatra najvećim pravoslavnim hramom na Balkanu. Njegova visina iznosi 78 metara — 25 metara manje od Hrama Hrista Spasitelja u Moskvi. Izgradnja hrama je trajala od 1935. do 2018, uz redovne pauze zbog ratova i promena političkih sistema. Insistiramo u preporuci da vidite hram iznutra: prostor predviđen za 10.000 ljudi svojim obimom ostavlja utisak nadzemaljskog.
Pored hrama, na Svetosavskom platou, nalazi se Narodna biblioteka Srbije (Skrelićeva 1), spomenik Karađorđu (vođi Prvog srpskog ustanka 1804-1813.) i park nazvan po njemu. Ako skrenete sa “utabanog” turističkog puta i vratite se u uzane uličice iza hrama, na nekoliko kvartova od Svetosavskog platoa, na raskršću ulica Cara Nikolaja II i Čuburske videćete spomenik iz druge epohe: drvene prizemne radnje Zanatskog centara Vračar, izgrađene šezdesetih godina 20. veka po projektu arhitekte Ranka Radovića u obliku pčelinjih saća. Ovo je bilo ostrvce privatnog biznisa u socijalističkoj zemlji, gde su obućari koegzistirali sa duvačima stakla i frizerima. U narodu je mesto dobilo nadimak “Gradić Pejton”, po istoimenoj seriji koja se tada emitovala u Jugoslaviji. Danas od Gradića nije ostalo mnogo: antikvarnica, restoran “Čubura”, izbledeli džez posteri i par prodavnica. Ipak, lokalni stanovnici i potomci zanatlija nisu dozvolili opštini Vračar da sruši zgrade koje propadaju jer, insistiraju, još uvek mogu da uliju novi smisaou njih.
